Dood, verdriet en rouwen
Want leven en dood zijn één,
Zoals de rivier en de zee één zijn
Kahlil Gibran
Zoals elke mens, kan ook een kind te maken hebben met het verwerken van verdriet. Het begeleiden van kinderen tijdens de verwerking van hun verlieservaringen kan mee ondersteund worden in de basisschool.
Dood zijn, moeilijk te vatten voor het jonge kind
De dood van een huisdier, het overkomt iedereen, ook een kleuter. Kleuters beseffen nog niet het onomkeerbare van de dood. Het lijkt voor hen nog op iets tijdelijks en in hun ogen komt de overleden persoon wel op de een of de andere manier terug.Tot de leeftijd van 5 à 6 jaar spelen kleuters nog spelletjes waarbij ze doodvallen, weer opstaan en dan weer verder spelen. Ze beseffen ook nog niet dat het dode lichaam stopt met functioneren. Ook zijn kleuters er zich op die leeftijd nog niet van bewust dat alles wat leeft, ooit sterft.
Als een kind zeven of acht is, begint pas het onherroepelijke van de dood langzaam door te dringen. Dan pas beseffen ze dat als iemand sterft dat voor altijd is. Kleuters beseffen dat nog niet. Zij geven immers aan de doden vaak nog de eigenschappen van levende personen.
Kleuters beschouwen zichzelf als het centrum van de wereld en ze hebben van daaruit het gevoel dat ze alles wat er gebeurt zelf in handen hebben. Als ze iets wensen, dan denken ze dat dat zeker zal uitkomen. Als ik maar braaf ben, dan zal mama zeker genezen, denken ze. Ze nemen op die leeftijd dan ook vaak de schuld van een gebeuren op zich.
Belang van een goede opvang
Zo zal de leerkracht in de klas hen dan ook duidelijk maken dat iets niet hun schuld is. Hun fantasie en de realiteit mogen niet door elkaar raken, want anders bestaat het gevaar dat kinderen opgezadeld raken met een schuldgevoel. Bij kleuters heerst ook de angst om zelf ziek te worden of dood te gaan. Vandaar dat het ook heel belangrijk is om die angst weg te nemen en kleuters ook heel vaak te troosten en te knuffelen.
Het spel : plaats geven aan de dood
Kleuters gaan in hun spel en fantasie om met angst. Misschien spelen ze wel spelletjes rond een begrafenis of over kanker en ziek zijn. Dit is voor het kind een gezonde manier om alles een plaats te geven.
Als ouder merk je wel dat je kleuter soms nogal confronterende en pijnlijke vragen kan stellen, soms tot het oneindige door… Vaak is het als ouder niet altijd makkelijk om die vragen te blijven beantwoorden. Je kind eens goed vastnemen is belangrijk, maar probeer toch ook de nodige duidelijke uitleg te geven aan je kind.
In een school kunnen kinderen van dichtbij of soms eerder verweg te maken krijgen met een overlijden. Een familielid van een kind of een klasgenootje kan overlijden, een kind uit de klas of school kan sterven, een leerkracht kan doodgaan. Sterven door ziekte, door een ongeval, door zelfdoding… allemaal verschillende situaties die op een ander manier benaderd worden wanneer daar met de kinderen wordt over gepraat.
Kinderen reageren anders dan volwassenen
De manier waarop kinderen op de dood reageren is anders dan hoe volwassenen dat doen. Volwassenen begrijpen soms niet altijd de reactie van kinderen. Kinderen hebben vaak heel wat onverwachte vragen over sterven en vaak lijkt het ook of ze precies weinig betrokkenheid tonen bij het overlijden van een dierbare. Als ouder en leerkracht is het dan ook wel heel belangrijk om goed in te schatten hoe kinderen op verschillende leeftijden met de dood omgaan. Het blijft wel heel belangrijk om kinderen de waarheid te vertellen over de dood. Ook als iemand voor zelfdoding koos, is het belangrijk om daar met het kind in alle eerlijkheid en openheid te kunnen over communiceren.
Kijk door de ogen van het kind
-Tot de leeftijd van vijf jaar zien kinderen de dood als nog niet definitief. Kinderen zien dood zijn dan nog als een soort van slapen. Ze denken dat de dode eigenlijk nog verder leeft in een andere wereld.
-Tussen zes en negen jaar zien kinderen de dood als een tijdelijk proces. Tot op een bepaald punt erkennen kinderen wel het dood zijn, maar toch is het onderscheid tussen dood en leven nog onvolledig.
-Kinderen die ouder zijn dan negen jaar erkennen dan het definitieve karakter van het stoppen van het leven. Stilaan beseffen ze ook de onvermijdelijkheid dat iedereen moet sterven.
Rouwen kan zich uiten in andere gedragingen
Je merkt meteen ook wel dat kinderen op een andere manier met rouwen omgaan dan dat volwassenen dat doen. Volwassenen tonen onmiddellijk hun rouwreacties bij een overlijden, bij kinderen kan die rouwreactie pas na enkele weken of maanden na het overlijden tot uiting komen. Het verdriet kan zich soms ook uiten na enkele maanden in moeilijkheden. Kinderen kunnen dan bijvoorbeeld terug gaan bedplassen, slaapmoeilijkheden krijgen, zich agressief gaan gedragen…
Een kind praat niet over rouwen zoals een volwassene dat doet
Waar je als volwassene overrompeld wordt door verdriet, zijn kinderen daar niet lang mee bezig. Het ene moment zijn ze heel verdrietig en het andere moment zie je ze al weer uitbundig verdiept in hun spel. Als volwassene kan praten over je verdriet je wel eens helpen, bij kinderen lukt dat niet echt. Zij kiezen andere uitwegen : ze spelen, tekenen, luisteren naar muziek…
Ook kinderen hebben het moeilijk met het gemis
De reacties van kinderen komen misschien soms grof over : wie zal me nu elke week naar de training voeren ? Heel wat signalen kunnen duidelijk maken dat een kind het moeilijk heeft met het verlies. Aandacht opeisen, overactief zijn, vaak huilen, lichamelijke klachten, nors gedrag, slechte schoolresultaten, eetproblemen, vernielzucht… kunnen erop wijzen dat het kind nog bezig is met alles te verwerken.
In de klas werken rond rouwen
Binnen de klas werkt men vaak met goede kinderboeken rond doodgaan. Kinderen hebben hier veel vragen rond en op deze manier kan de juf/meester samen met hen op weg gaan om deze moeilijke levensvragen te beantwoorden. Ook binnen het domein wereldoriëntatie werken de kinderen rond gevoelens. Omdat kinderen het vaak moeilijk hebben om te verwoorden wat er is, kan creatief bezig zijn een vorm zijn om hun verdriet uit te drukken.
Op klei kloppen, tekenen, muziek maken, zachte of juist dikke lagen schilderen. Het kan heel wat zeggen over het verdriet waarmee het kind worstelt. De leerkracht ziet dat als een signaal hoe het kind zich van binnen voelt en hoe hij daar kan mee omgaan. Het is dan ook voor een kind heel belangrijk dat hij met die gevoelens mag omgaan.
